ΤΕΧΝΕΣ

Φαρσακίδης Γιώργος, “Μακρόνησος Α΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ. 1949-1950”, 2η έκδ., χ.τ.ε., [1965]

Η Μακρόνησος δεν υπήρξε μόνο ένα νησί εξορίας και βασανιστηρίων· αποτέλεσε τον τόπο όπου δεκάδες κρατούμενοι και κρατούμενες δημιούργησαν ή εμπνεύστηκαν έργα τέχνης κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού τους. Γνωστοί καλλιτέχνες της εποχής που βρέθηκαν λόγω των πολιτικών φρονημάτων τους στη Μακρόνησο ζωγράφισαν, σκηνοθέτησαν, έπαιξαν θέατρο, έγραψαν ποίηση επιχειρώντας είτε να διασκεδάσουν τους συγκρατούμενούς τους είτε να αποτυπώσουν τις πραγματικότητες που ζούσαν. Τα περισσότερα από αυτά τα έργα κυκλοφόρησαν στις δεκαετίες του 1950 και 1960, συντελώντας στην ανάδειξη της εικόνας της Μακρονήσου ως κολαστηρίου. Οι πρώτες αναπαραστάσεις, από εικαστικούς δημιουργούς, όπως ο Γιώργος Φαρσακίδης, επικεντρώθηκαν στην αποτύπωση της φρίκης των βασανιστηρίων, στο σωματικό μαρτύριο. Η σημαντικότερη όμως καλλιτεχνική μαρτυρία προήλθε μέσα από την ποίηση, τον λόγο μιας γενιάς κυρίως νεότερων ποιητών, όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τίτος Πατρίκιος και ο Τάσος Λειβαδίτης, οι οποίοι είχαν βιώσει τον εγκλεισμό. Μέσα από τους στίχους τους η Μακρόνησος αναδείχθηκε σε ένα ποιητικό τοπίο, τοπίο σκληρής μνήμης και πικρής εξορίας. Στο πλαίσιο του στρατευμένου συνήθως λόγου της Αριστεράς, οι διαφορετικές αναγνώσεις αναδείκνυαν το νησί ως σύμβολο μαρτυρίου, κατά κύριο λόγο όμως αντίστασης απέναντι στην κρατική βία.

Ρίτσος Γιάννης, “Μακρονησιώτικα”, Πολιτικές & Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1957

Στη Μεταπολίτευση το ενδιαφέρον για τη Μακρόνησο ως τον κατεξοχήν τόπο μαρτυρίου της Αριστεράς ανανεώθηκε, με έργα δημιουργημένα κατά κύριο λόγο από νεότερους δημιουργούς που δεν είχαν βιωματική σχέση με τον χώρο. Η διάσπαση της Αριστεράς και οι συγκρούσεις στο εσωτερικό της αποτυπώθηκαν και στις καλλιτεχνικές απεικονίσεις της Μακρονήσου. Η φρίκη και ο πόνος συνδέθηκαν με την κομματική αμφισβήτηση και τον προβληματισμό. Τα όσα συνέβησαν στον Εμφύλιο και στα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια στο νησί θα αποκτήσουν πλέον πληθυντικό αριθμό: από την ιστορία της Μακρονήσου στις ιστορίες, στην ανάδειξη της ατομικής περίπτωσης, των προσωπικών συναισθημάτων, των εσωτερικών συγκρούσεων. Παράλληλα θέματα στα οποία κυριαρχούσε η σιωπή, με κυρίαρχο εκείνο των δηλώσεων μετανοίας, έρχονται πλέον στο προσκήνιο. Σε αυτή την κατεύθυνση θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο και ο κινηματογράφος, τόσο με ταινίες μυθοπλασίας όσο και με ντοκυμανταίρ. Επίσης, η ίδια η κατάσταση της Μακρονήσου σήμερα θα αποτελέσει τόπο έμπνευσης, κυρίως για τη φωτογραφική απεικόνισή της.

Παραμένοντας σχετικά περιορισμένη η καλλιτεχνική παραγωγή για τη Μακρόνησο, αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα του νησιού ως χώρου εξορίας και σωματικού πόνου, ενός μοναδικού τόπου στο σώμα της ελληνικής καλλιτεχνικής παραγωγής του 20ού αιώνα.