1947-1950

Άποψη του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων, 1948

Η δημιουργία των στρατοπέδων της Μακρονήσου συνδέεται με την «εκκαθάριση» του στρατού από «ύποπτους» στρατιώτες και αξιωματικούς, ώστε να διαφυλαχθεί το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε εκείνη την εποχή κατά του Δημοκρατικού Στρατού ΕλλάδαςΔημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ)
Έδρασε από το 1946 έως το 1949 ως ο ένοπλος βραχίονας του Κ.Κ.Ε. κατά τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.. Με βάση πληροφορίες που συγκέντρωνε ο στρατός από τις κατά τόπους αστυνομικές αρχές, όσοι είχαν αριστερά φρονήματα ή είχαν συμμετάσχει στην εαμική ΑντίστασηΕθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)
Ευρεία αντιστασιακή οργάνωση, η οποία αποτέλεσε τον κεντρικό κορμό της Αντίστασης κατά των κατακτητών. Από την ίδρυσή της συμπεριέλαβε οργανώσεις, κινήσεις και πολιτικά πρόσωπα που εκτείνονταν από τον χώρο του πολιτικού κέντρου έως την κομμουνιστική Αριστερά. Ιδρύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1941. θεωρούνταν «ύποπτοι» και συγκεντρώθηκαν από το καλοκαίρι του 1946 σε ιδιαίτερα τάγματα. Οι στρατιώτες που αποτέλεσαν το Α΄ Τάγμα συγκεντρώθηκαν αρχικά στο ΛιόπεσιΛιόπεσι (Παιανία) Αττικής
Τόπος εγκατάστασης για σύντομο χρονικό διάστημα του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων. (Παιανία) Αττικής και αργότερα μεταφέρθηκαν στον Άγιο Νικόλαο ΚρήτηςΆγιος Νικόλαος Κρήτης
Τόπος εγκατάστασης του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων πριν την τελική μεταφορά του στη Μακρόνησο το 1946-1947. και τη ΓυάροΓυάρος
Νησί στο κεντρικό Αιγαίο. Λειτούργησε ως τόπος εξορίας πριν κατασκευαστεί σ’ αυτό μεγάλο σύμπλεγμα φυλακών. Τόπος εγκατάστασης του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων πριν τη μεταφορά του στη Μακρόνησο το 1947.. Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη ΛάρισαΛάρισα
Αρχικός τόπος συγκέντρωσης για τους στρατιώτες του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων. και στη συνέχεια η έδρα του Τάγματος μεταφέρθηκε στο Ρέθυμνο, στο Λιόπεσι και τέλος στο Πόρτο ΡάφτηΠόρτο Ράφτη Αττικής
Τόπος συγκέντρωσης για τους στρατιώτες του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων.. Οι στρατιώτες του Γ΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Μίκρα Μίκρα Θεσσαλονίκης
Αρχικός τόπος συγκέντρωσης για τους στρατιώτες του Γ΄ Τάγματος Σκαπανέων.και μετά μεταφέρθηκαν στο Ντουντουλάρ Ντουντουλάρ (Διαβατά) Θεσσαλονίκης
Τόπος αρχικής εγκατάστασης του Γ΄ Τάγματος Σκαπανέων.(Διαβατά) της Θεσσαλονίκης.

Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος ήταν οι πρώτοι που έφτασαν στη Μακρόνησο στις 28 Μαΐου 1947 και τους δύο επόμενους μήνες μεταφέρθηκαν στο νησί και τα δύο άλλα τάγματα. Γενικά, η ιστορία της Μακρονήσου ως τόπου εξορίας μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους:

– η πρώτη είναι η περίοδος από την ίδρυση του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1949, κατά την οποία στο επίκεντρο της βίαιης «αναμόρφωσης»"Αναμόρφωση"
Με τον όρο αυτό αποδόθηκε η ενέργεια της διοίκησης σε βάρος των στρατιωτών και των πολιτών στη Μακρόνησο. Επί της ουσίας επρόκειτο για έναν όρο που δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα, αφού στη Μακρόνησο δε συντελέστηκε «εθνική» ή «ηθική αναμόρφωση» των εξορίστων, αλλά έμπρακτη τρομοκρατία με σκοπό την πολιτική μεταστροφή των κρατουμένων. βρέθηκαν κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί.

– η δεύτερη είναι η περίοδος από την άνοιξη του 1949 μέχρι το καλοκαίρι του 1950, κατά την οποία συγκεντρώνεται στη Μακρόνησο ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών (προληπτικώς συλληφθέντες, άνδρες και γυναίκες πολιτικοί εξόριστοι).

– η τρίτη εκτείνεται από το καλοκαίρι του 1950 μέχρι το κλείσιμο των στρατοπέδων, όταν στη Μακρόνησο λειτουργούν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ)Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ)
Υπηρεσία στην οποία κρατούνταν υπόδικοι στρατιώτες και αξιωματικοί για πολιτικά και ποινικά αδικήματα. και τα στρατόπεδα μόνο για «ύποπτους» στρατιώτες, με συγκριτικά καλύτερες συνθήκες.

Η Μακρόνησος ήταν ένα σύμπλεγμα στρατοπέδων και χώρων εγκλεισμού που περιλάμβανε:

– τα τρία στρατόπεδα των Ταγμάτων Σκαπανέων, τα οποία την άνοιξη του 1949 μετονομάστηκαν σε Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α΄ ΕΤΟΑ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Α΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Α΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Από την εγκατάσταση των ταγμάτων στη Μακρόνησο, το Α΄ Τάγμα συγκέντρωνε όσους στρατιώτες αρνούνταν να υπογράψουν δήλωση μετανοίας αμέσως μετά την άφιξή τους στη Μακρόνησο. Έτσι σταδιακά στο τάγμα αυτό συγκεντρώθηκαν πάρα πολλοί που επέμεναν στην άρνησή τους αυτή. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε και «κόκκινο τάγμα» ή «Δημοκρατικός Στρατός Μακρονήσου». Οι συνθήκες αυτές άλλαξαν μετά τη σφαγή της 29ης Φεβρουαρίου – 1ης Μαρτίου 1948. Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Α΄ Ε.Τ.Ο.)., Β΄ ΕΤΟΒ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Β΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Β΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Β΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Είναι το πρώτο που αποβιβάζεται και εγκαθίσταται στη Μακρόνησο. Καθόλη τη διάρκεια της λειτουργίας του αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό άφιξης των νέων οπλιτών έως τη μεταφορά τους στα άλλα δύο τάγματα. Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Β΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Β΄ Ε.Τ.Ο.). και Γ΄ ΕΤΟΓ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Γ΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Γ΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Γ΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Υπό τη διοίκηση του λοχαγού Παναγιώτη Σκαλούμπακα αποτέλεσε τη σκληρότερη και βαρβαρότερη μονάδα της Μακρονήσου. Λόγω του μεγάλου αριθμού δηλώσεων μετανοίας που υπέγραψαν οι στρατιώτες που υπηρετούσαν σε αυτό, ονομάστηκε «γαλάζιο τάγμα» και «κολυμβήθρα του Σιλωάμ». Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Γ΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Γ΄ Ε.Τ.Ο.). αντίστοιχα).

Άποψη του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων, τέλη 1947

– τα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ) για τους πολιτικούς εξόριστους, τα οποία δημιουργήθηκαν στα στρατόπεδα των δύο πρώτων Ειδικών Ταγμάτων Οπλιτών. Το Α΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ Α΄ Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Ιδιωτών (Α΄ ΕΤΟ – ΕΣΑΙ)
Στρατόπεδο πολιτικών εξορίστων υπό τη διοίκηση του Α΄ Ε.Τ.Ο. Δημιουργήθηκε μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, τον Οκτώβριο του 1949, και την συγκρότηση του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (Ο.Α.Μ.), με τον οποίο ανέλαβε επισήμως την «πολιτική αναμόρφωση» των ιδιωτών ο στρατός.δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 1949 και το Β΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙΒ΄ Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Ιδιωτών (Β΄ ΕΤΟ – ΕΣΑΙ)
Στρατόπεδο πολιτικών εξορίστων υπό τη διοίκηση του Β΄ Ε.Τ.Ο. Δημιουργήθηκε μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, τον Οκτώβριο του 1949, και την συγκρότηση του Οργανισμού Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (Ο.Α.Μ.), με τον οποίο ανέλαβε επισήμως την «πολιτική αναμόρφωση» των ιδιωτών ο στρατός. τον Νοέμβριο του 1949.

– το Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως ΑξιωματικώνΓ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών
Στρατόπεδο επί της Μακρονήσου στο οποίο συγκεντρώθηκαν μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί του προπολεμικού στρατού, οι οποίοι κατά της διάρκεια της Κατοχής είχαν ενταχθεί στον Ε.Λ.Α.Σ., που δημιουργήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1947 με αριστερούς ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς.

– το Στρατόπεδο Πειθαρχημένης ΔιαβίωσηςΣτρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης
Στρατόπεδο πολιτικών εξορίστων, το οποίο επόπτευε και διοικούσε η χωροφυλακή. Σε  αυτό συγκεντρώθηκαν, καταρχήν, οι «προληπτικώς συλληφθέντες» από τις επιχειρήσεις του στρατού στη βόρεια Πελοπόννησο τα Χριστούγεννα του 1948. Βρισκόταν βορειότερα του Α΄ Τάγματος στο σημείο «Τρισανέμι». για τους πολιτικούς εξόριστους, το οποίο δημιουργήθηκε τον Νοέμβριο του 1948 στο βόρειο τμήμα του νησιού και το φρουρούσε το Δ΄ Τάγμα Χωροφυλακής. Οι πολιτικοί εξόριστοι αργότερα εντάχθηκαν στα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών.

– τις Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ)Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ)
Υπηρεσία στην οποία κρατούνταν υπόδικοι στρατιώτες και αξιωματικοί για πολιτικά και ποινικά αδικήματα., τον Αύγουστο του 1947, με υπόδικους και κατάδικους στρατιώτες, οι οποίοι μέχρι τότε κρατούνταν στις Στρατιωτικές Φυλακές, που βρίσκονταν στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.

– το Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ)Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ)
Στρατόπεδο πολιτικών εξορίστων γυναικών υπό τη διοίκηση του Α΄ Ε.Τ.Ο. Στο πλαίσιο της λειτουργίας του ΟΑΜ δημιουργήθηκε το Ε.Σ.Α.Γ. στη Μακρόνησο, όπου μεταφέρθηκε σε αυτό γυναίκες πολιτικοί κρατούμενοι από το Τρίκερι τον Ιανουάριο του 1950., το οποίο δημιουργήθηκε για τις πολιτικές εξόριστες τον Ιανουάριο του 1950 και λειτουργούσε στον χώρο του Α΄ ΕΤΟ.

Μπαϊρακτάρης και Εξαρχάκος

Η Μακρόνησος υπαγόταν στην υπηρεσία Β ΧΙ του Γενικού Επιτελείου Στρατού και διοικητής του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1950 ήταν ο ταξίαρχος Γεώργιος ΜπαϊρακτάρηςΜπαϊρακτάρης Γεώργιος
Συνταγματάρχης πυροβολικού, διοικητής της Διευθύνσεως ΒΧΙΙ του ΓΕΣ, η οποία πραγματοποίησε την ίδρυση και τη λειτουργία των στρατοπέδων στη Μακρόνησο. Ηγήθηκε της «αναμόρφωσης» των κρατουμένων και εξορίστων, πληροφορίες τον θέλουν παρόντα από πλωτό μέσο του Πολεμικού Ναυτικού να παρακολουθεί τη σφαγή του Α΄ Τάγματος το 1948.. Διοικητές του Α΄, Β΄ και Γ΄ Τάγματος ήταν αντίστοιχα ο ταγματάρχης Αντώνης ΒασιλόπουλοςΒασιλόπουλος Αντώνης
Διοικητής Α΄ Τάγματος, επικεφαλής κατά τη διάρκεια της σφαγής του 1948. Κατηγορήθηκε για οικονομικές ατασθαλίες πριν την ανάληψη της διοίκησης του Α΄ Τάγματος. Κατηγορήθηκε επίσης για ατασθαλίες και κατά τη διοίκηση του Α΄ Τάγματος. Μετατέθηκε από τη θέση του μετά την ανάληψη της διοίκησης του ΟΑΜ από τον Βρασίδα Παπαγιαννόπουλο (κυβέρνηση Πλαστήρα)., ο ταγματάρχης Ηλίας Τολιόπουλος και ο αντισυνταγματάρχης Σπύρος ΧειμαριώτηςΧειμαριώτης Σπύρος
Αντισυνταγματάρχης, διοικητής του στρατοπέδου της Μακρονήσου., ενώ διοικητής των ΣΦΑ ήταν ο διαβόητος συνταγματάρχης Θωμάς ΣούληςΣούλης Θωμάς
Διοικητής των Στρατιωτικών Φυλακών Μακρονήσου, στις οποίες κρατούντο και ανήλικοι υπόδικοι. Η βαναυσότητα της διοίκησης πολλούς απ’ αυτούς σε απόπειρες αυτοκτονίας και ο ίδιος κατηγορήθηκε και για ανήθικες ενέργειες σε βάρος των κρατουμένων.. Ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων στη Μακρόνησο άλλαζε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσέγγιζαν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνταν στη Μακρόνησο 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949 βρίσκονταν 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους ήταν στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. Πολλοί από τους στρατιώτες που είχαν «αναμορφωθεί», στη συνέχεια στελέχωσαν μάχιμες μονάδες του Ελληνικού Στρατού στις μάχες κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον Εμφύλιο πόλεμο.

Ενώ τα στρατόπεδα της Μακρονήσου λειτουργούσαν από το 1947, μόνο μετά τη μαζική αποστολή των πολιτικών εξορίστων ψηφίστηκε ειδικός νόμος για τη λειτουργία των στρατοπέδων. Πιο συγκεκριμένα, με το Ψήφισμα ΟΓ΄Ψήφισμα ΟΓ΄ "περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως"
Ψήφισμα του ελληνικού Κοινοβουλίου, μέσω του οποίου ιδρύεται ο Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (Ο.Α.Μ.), ο οποίος αναλαμβάνει την «εθνική αναμόρφωση» και τον ιδιωτών εξορίστων στο νησί. Ψηφίστηκε τον Οκτώβριο του 1949. της 14ης Οκτωβρίου 1949 «περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως» ιδρύθηκε ο «Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου»Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου (ΟΑΜ)
Ιδρύθηκε το 1949 μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, στην προσπάθεια του κράτους να ορίσει τον στρατό υπεύθυνο και για την «πολιτική αναμόρφωση» των ιδιωτών εξορίστων. Στον ΟΑΜ προΐστατο το υπουργείο Εθνικής Αμύνης, αλλά τον επόπτευαν και τα υπουργεία Παιδείας, Δημοσίας Τάξεως και Εσωτερικών. Ο ΟΑΜ ήταν υπεύθυνος για τα «ειδικά σχολεία ιδιωτών» που λειτουργούσαν στη Μακρόνησο, στα οποία για την απόσπαση δηλώσεων μετανοίας σημειώθηκαν ενέργειες εντυπωσιακής βαρβαρότητας.. Ο Οργανισμός υπαγόταν στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και, σύμφωνα με το ψήφισμα, σκοπός του ήταν η «δια της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις» των κρατουμένων. Με αυτόν τον τρόπο ο στρατός, επίσημα πλέον, θα είχε τη δικαιοδοσία για την κράτηση όχι μόνο στρατιωτών αλλά και πολιτών και η Μακρόνησος θα μετατρεπόταν σε μια τεράστια φυλακή για όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Στρατής Μπουρνάζος, Το «Μέγα Εθνικόν Σχολείον Μακρονήσου», 1947-1950, στο Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, σ. 115-124.
• Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994.
• Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966.
• Πολυμέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004, σ. 153-163.