1962-ΣΗΜΕΡΑ

Η Μακρόνησος… μετά τη Μακρόνησο

Η χρήση της μεγαλύτερης έκτασης του νησιού από τα στρατόπεδα συνεχίστηκε έως το 1957 περίπου, ενώ μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 λειτουργούσαν μόνο οι στρατιωτικές φυλακές, στην περιοχή των Στρατιωτικών Φυλακών Αθηνών (ΣΦΑ)Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ)
Υπηρεσία στην οποία κρατούνταν υπόδικοι στρατιώτες και αξιωματικοί για πολιτικά και ποινικά αδικήματα., όπου το Δημόσιο κατείχε έκταση περίπου 200 στρεμμάτων, πριν αυτές εγκατασταθούν στο Μπογιάτι Μπογιάτι (Άνοιξη) Αττικής
Στις αρχές της δεκαετίας 1960 οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ) μεταφέρθηκαν από τη Μακρόνησο στο Μπογιάτι.(Άνοιξη Αττικής). Η φρουρά φύλαξης των εγκαταστάσεων (10-15 άνδρες) εγκατέλειψε το νησί τον Φεβρουάριο του 1961. Την εγκατάλειψη ακολούθησε καταστροφή, που οργανώθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο με δημοπρασία για την αποξήλωση και την απομάκρυνση από το νησί των χρήσιμων δομικών υλικών (μαρμάρων, ξυλείας κλπ.). Παρέμειναν στο νησί μόνο μερικοί βοσκοί, που μέχρι σήμερα συνεχίζουν την ελεύθερη βοσκή των αιγοπροβάτων και λίγων βοοειδών, χρησιμοποιώντας τα κτίρια των στρατοπέδων για καταλύματα των ίδιων και των ζώων τους.

Ο Νίκος Μάργαρης στο Α΄ Τάγμα Σκαπανέων, 1949

Στα επόμενα χρόνια επικρατεί σιωπή για το νησί και για τα όσα διαδραματίστηκαν εκεί. Ούτε καν η προπαγάνδα της δικτατορίας δεν αναφέρεται στον «αναμορφωτικό» χαρακτήρα της Μακρονήσου, παρά το γεγονός ότι οι αναφορές της στον Γράμμο και τον Εμφύλιο είναι τακτικότατες, κάτι που είναι αξιοπερίεργο και χρήζει ερμηνείας. Κατά την προδικτατορική περίοδο, ο μόνος άνθρωπος που ασχολείται με την ιστορία της Μακρονήσου είναι ο Νίκος Μάργαρης, κρατούμενος στο νησί κατά την περίοδο 1947-1950. Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 άρχισε να συγκεντρώνει μαρτυρίες και φωτογραφικό υλικό από συγκρατούμενούς του, προκειμένου να συγγράψει μία Ιστορία της Μακρονήσου. Έκανε και την πρώτη του επίσκεψη στο νησί το 1965, που είναι από τις σπάνιες αν όχι η μοναδική επίσκεψη προδικτατορικά, κατά την οποία έβγαλε μια σειρά φωτογραφιών που απεικόνιζαν την κατάσταση των κτιρίων και των εγκαταστάσεων. Ο Μάργαρης, στη μεταπολίτευση πλέον, θα συνέχιζε να επισκέπτεται τακτικά τη Μακρόνησο μέχρι το 1998. Το δίτομο έργο του Ιστορία της Μακρονήσου που θα εκδοθεί τελικά το 1966, αποτελεί έκδοση τολμηρή για την τότε ταραγμένη περίοδο, όταν ο κομμουνισμός και οι κομμουνιστές ήταν ο νούμερο ένα εχθρός του καθεστώτος.

Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, η σιωπή για τη Μακρόνησο, ακόμα και από την πλευρά της Αριστεράς, συνεχίζεται. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η ταινία του Παντελή Βούλγαρη Happy Day (1976), η οποία αποτελεί την πρώτη κινηματογραφική απόπειρα περιγραφής της σκληρής καθημερινότητας στη Μακρόνησο. Μάλιστα, η ταινία βασίστηκε και στο πολύ σημαντικό φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη.

Γελαδόπουλος Φίλιππος, “Αναμνήσεις από το Μακρονήσι”, Αθήνα, χ.χ.

Ουσιαστικά, είναι μετά το 1981 που η ενασχόληση με τη Μακρόνησο αρχίζει να γίνεται όλο και πυκνότερη, ίσως και γιατί για πρώτη φορά υπάρχει μια πλήρης ελευθερία έκφρασης σχετικά με τα σκοτεινά χρόνια του Εμφυλίου. Οι εκδόσεις-μαρτυρίες Μακρονησιωτών πληθαίνουν, καθώς και οι εκδηλώσεις και συναυλίες μνήμης των θυμάτων της Μακρονήσου. Συχνά μάλιστα πραγματοποιούνται στα θέατρα του ίδιου του νησιού με τη συμμετοχή μεγάλων καλλιτεχνών, όπως του Μίκη Θεοδωράκη, κρατούμενου στη Μακρόνησο.

To 1989 με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού κηρύχτηκε «ολόκληρο το νησί της Μακρονήσου ιστορικός τόπος και όλα τα κτίρια των στρατοπέδων του νησιού ιστορικά διατηρητέα μνημεία». Με μία δεύτερη διυπουργική απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού και του Υπουργείου Περιβάλλοντος, το 1990, συστάθηκε ομάδα εργασίας με εκπροσώπους αρμοδίων φορέων, έργο της οποίας είναι η διαμόρφωση προγράμματος παρεμβάσεων για την προστασία και την ανάδειξη του ιστορικού τόπου της Μακρονήσου και των ιστορικών κτιρίων και στρατοπέδων. Η Ομάδα Εργασίας πραγματοποίησε αρκετές μεταβάσεις για επιτόπια έρευνα, συγκέντρωσε από τις διάφορες υπηρεσίες τα απαραίτητα στοιχεία για τη μελέτη του νησιού, τα οποία μελέτησε κατά τις τακτές της συνεδριάσεις, καταλήγοντας σε σειρά εξαιρετικά χρήσιμων συμπερασμάτων.

Τέλος, το φωτογραφικό αρχείο του Νίκου Μάργαρη, το οποίο βρίσκεται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), πέρα από το πλούσιο υλικό που αφορά φωτογραφίες της Μακρονήσου της περιόδου 1947-1955, περιλαμβάνει και ένα «δεύτερο» φωτογραφικό αρχείο με τις μεταγενέστερες επισκέψεις του Νίκου Μάργαρη στο νησί, από το 1965 έως το 1998, ένα είδος «ιστορικού» της φθοράς της Μακρονήσου στο πέρασμα του χρόνου.