ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΑ

Το στρατόπεδο της Μακρονήσου ιδρύθηκε και λειτούργησε για να ακυρώσει και για να καταστρέψει την ηθική εδραίωση και την ευρύτερη πολιτική απήχηση που είχε η δράση του ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ)
Ευρεία αντιστασιακή οργάνωση, η οποία αποτέλεσε τον κεντρικό κορμό της Αντίστασης κατά των κατακτητών. Από την ίδρυσή της συμπεριέλαβε οργανώσεις, κινήσεις και πολιτικά πρόσωπα που εκτείνονταν από τον χώρο του πολιτικού κέντρου έως την κομμουνιστική Αριστερά. Ιδρύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1941.και της ΕΠΟΝ στο μεγάλο μέρος της ελληνικής νεολαίας. Επισήμως, η ακύρωση αυτή αναπτύχθηκε μέσω της καλλιέργειας ενός μορφωτικού πνεύματος αναμόρφωσης με κύρια εργαλεία την διδασκαλία της εθνικής ιδεολογίας και την πειθώ για τις καταστροφικές συνέπειες που θα είχε για το έθνος η κομμουνιστική ιδεολογία όπου φορέας της ήταν το ΕΑΜ.

Η Απομόνωση στο Α΄ Τάγμα, 4/1948

Ωστόσο, στην πραγματικότητα η ακύρωση του εαμικού φαινομένου μέσω της δήλωσης μετανοίας καταρχήν, κινήθηκε στην πραγματικότητα σε τρεις άξονες: ως πλαίσιο επελέγη ο στρατός, ως βασικό εργαλείο η φυσική βία και ως μόνιμη συνέπεια αυτού ο ψυχικός τρόμος.

Η σειρά που επελέγησαν και κινήθηκαν διαδοχικά οι τρεις πραγματικοί άξονες δεν ήταν τυχαία. Ο στρατός σε καιρό πολέμου και μάλιστα εμφυλίου, εξασφάλισε την απόλυτη στεγανότητα σε σχέση τον όποιο έλεγχο ή επέμβαση που θα έλεγχε τα τεκταινόμενα στην Μακρόνησο αφού η αποστολή του στρατού αφορούσε πλέον τον εσωτερικό εχθρό και άρα την ακύρωση των δυνατοτήτων αυτού. Η χωρίς κανένα όριο φυσική βία που φορές έφτασε και στον θάνατο βασανιζομένων όριζε η τιμή για την αντίσταση ίσως και την ίδια την ζωή όσων το επιχειρούσαν. Ο τρίτος και ίσως μακροβιότερος και ανθεκτικότερος άξονας ήταν η ψυχολογική βία και ο ψυχικός τρόμος που προκαλούσε τα δύο προηγούμενα: ο αποκλεισμός και οι απερίγραπτοι και κτηνώδεις ξυλοδαρμοί.

Δεν γνωρίζουμε εάν η ψυχολογικής βίας που εφαρμόστηκε στην Μακρόνησο σχεδιάστηκε εκτός Ελλάδας. Το πιθανότερο είναι ότι επρόκειτο για το αποτέλεσμα ελληνικής διαδικασίας που στόχευε τελικά στην δημιουργία ενός ένστικτου φόβου στους φιλοεαμικούς πληθυσμούς της χώρας, μέσω της ανεξέλεγκτης δικαιοδοσίας του στρατού και μιας εκτός ανθρώπινων ορίων βίας.

Η μεθόδευση του τρόπου που λειτουργούσαν τα τρία κύρια τάγματα κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής του στρατοπέδου αποτέλεσε και αυτή ένα στοιχείο της διαδικασίας υποταγής των στρατιωτών και των εξόριστων στις εντολές της διοίκησης. Η προβολή του τρίτου τάγματος ως του γαλάζιου "Γαλάζιο τάγμα"
Χαρακτηρισμός που αποδόθηκε στο Γ΄ Τάγμα (βλ. και Γ΄ Τάγμα Σκαπανέων).και του «καθαρότερου» εθνικά και του  δεύτερου τάγματοςΒ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Β΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Β΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Β΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Είναι το πρώτο που αποβιβάζεται και εγκαθίσταται στη Μακρόνησο. Καθόλη τη διάρκεια της λειτουργίας του αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό άφιξης των νέων οπλιτών έως τη μεταφορά τους στα άλλα δύο τάγματα. Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Β΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Β΄ Ε.Τ.Ο.). ως του καθαρτηρίου για όσους δεν είχαν μετανοήσει ακόμη οδήγησε στην αντιμετώπιση του πρώτου τάγματος ως του «κόκκινου» τάγματος"Κόκκινο τάγμα"
Χαρακτηρισμός που αποδόθηκε στο Α΄ Τάγμα (βλ. και Α΄ Τάγμα Σκαπανέων). για να υποστεί αυτό την σφαγή της 29ης  Φεβρουαρίου και 1ης Μαρτίου 1948. Μετά από την σφαγή το δέος που προκάλεσαν οι εκατοντάδες αδήλωτοι νεκροί εδραίωσε τον τρόμο του θανάτου και κατέστησε την φήμη της Μακρονήσου ως το κύριο όχημα της ψυχολογικής βίας του εμφυλίου πολέμου σε τέτοιο βαθμό που πολλοί από τους μεταφερόμενους προς το νησί, οδηγημένοι από την προπαρασκευαστική δράση του άγχους, υπέγραφαν την δήλωση μετανοίας στο καῒκι της μεταφοράς τους από το Λαύριο.

Κακοποιημένοι εξόριστοι του Α’ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Μακρονήσου, 20/10/1949

Η εγκατάσταση των μονάδων της αναμόρφωσης σε ένα νησί απολύτως απομονωμένο, ξένο σε όλους, χωρίς οικείο και γνωστό παρελθόν για κανένα, αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό για τον φόβο που θα οδηγούσε στην μεταστροφή. Οι διαρκής εφαρμογή βίας και η απειλή για περαιτέρω ένταση αυτής, καλλιέργησε ένα διαρκές άγχος το οποίο απορύθμιζε την όποια αντοχή, αισιοδοξία και ελπίδα. Κυρίως, το άγχος αυτό διαχώριζε με τρόπο απόλυτο και δραματικό την κατοχική περίοδο από την μεταπολεμική περίοδο, ακύρωνε δηλαδή την ελπίδα και την πατριωτική συγκίνηση που είχε δημιουργήσει το ΕΑΜ αφού την συνέδεε με την προοπτική του θανάτου και της αναίρεσης κάθε δυνατότητας να υποστηριχθεί το όνειρο που είχε δημιουργήσει η αντίσταση κατά των κατακτητών.

Σταδιακά μέσω μορφών βίας, απειλών και τιμωρίας διαμορφώθηκαν οι ενοχές εκείνες που οδήγησαν σε παραίτηση από τα θετικά συναισθήματα και  οδήγησαν στην μεθοδευμένη διάλυση της επονίτικης και εαμικής συσσωμάτωσης και στην δημιουργία μιας συσσωμάτωσης φοβισμένων και ενοχικών ανθρώπων.

Η διαρκής ηθική πίεση και η σταθερή απειλή του σωματικού και του ψυχικού πόνου καθιστούσε αδύνατη κάθε προσπάθεια ανασυγκρότησης. Η ελεύθερη διαστροφικότητα και η αυθαιρεσία των βασανιστών επέτειναν τον φόβο και την ακύρωση των αντοχών. Η επιλογή των βασανιστών και των αλφαμιτών Αστυνομία Μονάδας (ΑΜ) / Αλφαμίτες
Ειδικό τμήμα υπεύθυνο για την εσωτερική ασφάλεια των μονάδων. Στην περίπτωση της Μακρονήσου η μονάδα αυτή προχώρησε σε εκτεταμένους βασανισμούς και σε διαρκή χρήση βίας.με κύρια κριτήρια την προέλευση τους την ανηθικότητα τους και τα περιθωριακά τους χαρακτηριστικά μετέτρεπε το ήθος των βασανιζομένων ή των φοβισμένων από προτέρημα σε μειονέκτημα.

Μπροστά στον τρόμο της απόλυτης φυσικής και ηθικής κατάρρευσης η υπογραφή της δήλωσης φάνταζε τεχνηέντως ως διέξοδος και ως λύτρωση με λύτρα την εγκατάλειψη και την αποδόμηση της αγωνιστικής προσωπικότητας αλλά και μέρους της ανθρώπινης ηθικής οντότητας.

Η προβολή στο μέλλον της ζωής υπήρχε μόνον μέσω της δήλωσης μετανοίας, του κλειδιού που διαμόρφωνε ένα γνωστό αύριο, ευτυχώς άλλο από τον θάνατο και το πέρασμα στο άγνωστο.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Η αμετροέπεια της βίας, ο πόνος και η αναίρεση της «αναμόρφωσης» στη Μακρόνησο», στο Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, σ. 285-302.
• Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος, «Ψυχικός πόνος και Μακρόνησος: Ενδοψυχικές συγκρούσεις, διλήμματα και αδιέξοδα στην αντιμετώπιση της εξωτερικής πραγματικότητας», στο Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, σ. 303-312.
• Το Εμφύλιο Δράμα. Ειδική έκδοση του περιοδικού «Δοκιμές», 6/1997.