ΘΑΝΑΤΟΙ

Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης, οι στερήσεις, η σκληρή εργασία και τα βασανιστήρια είχαν ως αποτέλεσμα να κλονιστεί η υγεία πολλών κρατούμενων των στρατοπέδων. Στο νησί λειτουργούσε το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Μακρονήσου (το οποίο βρισκόταν κοντά στα κτίρια διοίκησης του στρατοπέδου), αλλά η ελλιπής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και η αδιαφορία της διοίκησης για τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζαν οι κρατούμενοι ή για αυτά που προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια της κράτησής τους, οδήγησαν πολλούς από αυτούς στο θάνατο από καρδιολογικά προβλήματα, καρκίνο κλπ. Συνολικά υπολογίζεται ότι περίπου 120 στρατιώτες και πολίτες πέθαναν κατά τη διάρκεια της κράτησής τους στη Μακρόνησο.

Γυρίζοντας από το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, 23/5/1948

Πέραν όσων πέθαναν στη Μακρόνησο από διάφορες ασθένειες, ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτών σκοτώθηκε στα ιδιαίτερα βίαια περιστατικά της 29ης Φεβρουαρίου και 1ης Μαρτίου 1948Σφαγή Α΄ Τάγματος Σκαπανέων (29η Φεβρουαρίου – 1ης Μαρτίου 1948)
Η συγκέντρωση κρατουμένων σε χώρο του στρατοπέδου ορίστηκε, αυθαίρετα, από τη διοίκηση ως κίνηση διαμαρτυρίας και άρα «στάσις».  Στη συνέχεια η «στάσις» αντιμετωπίστηκε με χρήση πυροβόλων όπλων και καταιγισμό πολυβολισμών. Επισήμως δηλώθηκε ένας πολύ μικρός αριθμός νεκρών. Στην πραγματικότητα οι νεκροί ήταν εκατοντάδες. Η διοίκηση επέλεξε τον τρόπο αυτό για να κατευθύνει το σύνολο σχεδόν του τάγματος στην υπογραφή δήλωσης μετανοίας.  Στη συνέχεια, αριθμός στρατιωτών παραπέμφθηκε σε δίκη σε στρατοδικείο στο Λαύριο ως «υπεύθυνοι εξεγέρσεως»..

Το πρωί της Κυριακής 29 Φεβρουαρίου κρατούμενοι στρατιώτες του Α΄ ΕΤΟΑ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Α΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Α΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Από την εγκατάσταση των ταγμάτων στη Μακρόνησο, το Α΄ Τάγμα συγκέντρωνε όσους στρατιώτες αρνούνταν να υπογράψουν δήλωση μετανοίας αμέσως μετά την άφιξή τους στη Μακρόνησο. Έτσι σταδιακά στο τάγμα αυτό συγκεντρώθηκαν πάρα πολλοί που επέμεναν στην άρνησή τους αυτή. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε και «κόκκινο τάγμα» ή «Δημοκρατικός Στρατός Μακρονήσου». Οι συνθήκες αυτές άλλαξαν μετά τη σφαγή της 29ης Φεβρουαρίου – 1ης Μαρτίου 1948. Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Α΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Α΄ Ε.Τ.Ο.)., καθώς κατευθύνονταν προς το θέατρο για το προσκλητήριο, λογομάχησαν με στρατιώτες της Αστυνομίας Μονάδας (ΑΜ)Αστυνομία Μονάδας (ΑΜ) / Αλφαμίτες
Ειδικό τμήμα υπεύθυνο για την εσωτερική ασφάλεια των μονάδων. Στην περίπτωση της Μακρονήσου η μονάδα αυτή προχώρησε σε εκτεταμένους βασανισμούς και σε διαρκή χρήση βίας., με αποτέλεσμα οι άνδρες της να τους ξυλοκοπήσουν. Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των υπόλοιπων κρατούμενων στρατιωτών, οι οποίοι άρχισαν να διαμαρτύρονται και μέσα στην αναταραχή που είχε δημιουργηθεί, οι αλφαμίτες άρχισαν να πυροβολούν κατά των άοπλων κρατούμενων στρατιωτών. Το αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος πέντε κρατούμενων και ο τραυματισμός άλλων δέκα. Όταν ο διοικητής του τάγματος Αντώνιος ΒασιλόπουλοςΒασιλόπουλος Αντώνης
Διοικητής Α΄ Τάγματος, επικεφαλής κατά τη διάρκεια της σφαγής του 1948. Κατηγορήθηκε για οικονομικές ατασθαλίες πριν την ανάληψη της διοίκησης του Α΄ Τάγματος. Κατηγορήθηκε επίσης για ατασθαλίες και κατά τη διοίκηση του Α΄ Τάγματος. Μετατέθηκε από τη θέση του μετά την ανάληψη της διοίκησης του ΟΑΜ από τον Βρασίδα Παπαγιαννόπουλο (κυβέρνηση Πλαστήρα). κατέφθασε μετά από λίγη ώρα, υποσχέθηκε να διεξαγάγει έρευνα για την αιματηρή επίθεση. Οι κρατούμενοι στρατιώτες φοβούμενοι τα χειρότερα, συγκεντρώθηκαν όλοι στο κέντρο του στρατοπέδου, τοποθέτησαν τους νεκρούς σε μια σκηνή και έκαναν συμβολική απεργία πείνας σε ένδειξη πένθους για τα θύματα. Την επόμενη ημέρα, 1η Μαρτίου, το πρωί, 200 ένοπλοι στρατιώτες από το Γ΄ ΤάγμαΓ΄ Τάγμα Σκαπανέων (Γ΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών, Γ΄ ΕΤΟ)
Στρατιωτική μονάδα που συγκροτήθηκε στο Γ΄ Σώμα Στρατού, όταν ελήφθη η απόφαση οι «υπόπτων πολιτικών φρονημάτων» πολίτες να μην αποπέμπονται από τον στρατό, αλλά να κατατάσσονται και να υπηρετούν σε μονάδες «ανεπιθυμήτων». Υπό τη διοίκηση του λοχαγού Παναγιώτη Σκαλούμπακα αποτέλεσε τη σκληρότερη και βαρβαρότερη μονάδα της Μακρονήσου. Λόγω του μεγάλου αριθμού δηλώσεων μετανοίας που υπέγραψαν οι στρατιώτες που υπηρετούσαν σε αυτό, ονομάστηκε «γαλάζιο τάγμα» και «κολυμβήθρα του Σιλωάμ». Στη συνέχεια και μετά τη λειτουργία του στη Μακρόνησο μετονομάζεται σε Γ΄ Ειδικό Τάγμα Οπλιτών (Γ΄ Ε.Τ.Ο.). περικύκλωσαν τους συγκεντρωμένους στρατιώτες και ο διοικητής των στρατοπέδων συνταγματάρχης Μπαϊρακτάρης Μπαϊρακτάρης Γεώργιος
Συνταγματάρχης πυροβολικού, διοικητής της Διευθύνσεως ΒΧΙΙ του ΓΕΣ, η οποία πραγματοποίησε την ίδρυση και τη λειτουργία των στρατοπέδων στη Μακρόνησο. Ηγήθηκε της «αναμόρφωσης» των κρατουμένων και εξορίστων, πληροφορίες τον θέλουν παρόντα από πλωτό μέσο του Πολεμικού Ναυτικού να παρακολουθεί τη σφαγή του Α΄ Τάγματος το 1948.τους διέταξε να παραδώσουν τους υποκινητές της «ανταρσίας» της προηγούμενης μέρας και να μετακινηθούν στον παρακείμενο χώρο του 7ου λόχου. Οι κρατούμενοι δεν υπάκουσαν και δέχτηκαν την επίθεση των ένοπλων στρατιωτών με γκλομπς και πυροβολισμούς. Τα θύματα της δεύτερης επίθεσης ήταν πολύ περισσότερα, αλλά ο ακριβής αριθμός παραμένει ανεξακρίβωτος, καθώς ακόμα και οι επίσημες αναφορές διαφωνούν μεταξύ τους: 11 ή 16 κρατούμενοι έχασαν τη ζωή τους και 54 τραυματίστηκαν –οι πολιτικοί κρατούμενοι υποστηρίζουν ότι σκοτώθηκαν 50-60 άτομα. Μετά τη δολοφονική επίθεση, οι κρατούμενοι στρατιώτες μεταφέρθηκαν στον χώρο του 7ου λόχου, όπου πολλοί μετά από απειλές και ξυλοδαρμούς υπέγραψαν δηλώσεις μετανοίαςΔήλωση μετανοίας
Έμπρακτη απόδειξη αποκήρυξης του Κ.Κ.Ε. ή του Ε.Α.Μ. ή του Ε.Λ.Α.Σ ή της Ε.Π.Ο.Ν. και της δράσης που είχε σε αυτά ο υπογράφων τη δήλωση. Επί της ουσίας επρόκειτο για μια πολιτική ακύρωση και απαξίωση του υπογράφοντος τη δήλωση, αφού η δήλωση κοινοποιούνταν στην κοινωνία του τόπου κατοικίας του και δημοσιευόταν στον τοπικό τύπο.  Η δήλωση μετανοίας αποτελούσε πάγια τακτική των ελληνικών διωκτικών αρχών για την ακύρωση της ηθικής συγκρότησης του αριστερού κινήματος. Το Κ.Κ.Ε., τουλάχιστον ως το 1974, δεν επέτρεπε σε όσους είχαν υπογράψει δήλωση να ενταχθούν στις γραμμές του.. Ο επίλογος των αιματηρών γεγονότων της 29ης Φεβρουαρίου-1ης Μαρτίου γράφτηκε τον Μάιο του 1948, όταν 114 στρατιώτες δικάστηκαν για «στάση» στο Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Πέντε κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε θάνατο (δεν εκτελέστηκαν), πέντε σε ισόβια και άλλοι 32 σε μικρότερες ποινές.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966.
• Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994.
• Β. Βαρδινογιάννης και Π. Αρώνης (επιμ.), Οι μισοί στα σίδερα, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1996, σ. 202-207.