Γιατί η Μακρόνησος

Η ίδρυση και λειτουργία του στρατοπέδου της Μακρονήσου από το 1947 συνιστά τομή για τα μέχρι τότε δεδομένα: ένας τόπος ακατοίκητος θα «κατοικηθεί» αποκλειστικά από τους εξόριστους, πολίτες και οπλίτες, για την «αναμόρφωση» των οποίων θα εφαρμοστεί ένα πρωτοφανές σχέδιο προπαγάνδας, ψυχολογικού πολέμου και βασανισμού (σωματικού και ψυχικού). Το σχέδιο έχει δύο στόχους, έναν ομολογημένο, την επαναφορά των κρατουμένων στον «υγιή εθνικό κορμό», και έναν δεύτερο, ανομολόγητο: τη συντριβή τους, έτσι ώστε να καταστεί αδύνατον, όταν επιστρέψουν στα σπίτια τους, να συνεχίσουν την πολιτική δράση τους.

Άποψη του Γ’ Τάγματος Σκαπανέων, 15/6/1948

Οι βασικές ιδιαιτερότητες που ξεχωρίζουν τη Μακρόνησο από τους άλλους τόπους εξορίας στον ελληνικό χώρο –παλαιότερους, σύγχρονους και μεταγενέστερους– είναι:

α) Ο μεγάλος αριθμός εξορίστων, πολιτών και στρατιωτών. Δεν διαθέτουμε ακριβή αριθμητικά δεδομένα. Επίσημες πηγές (λ.χ. τα στοιχεία που δίνουν στη Βουλή, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1950, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Γεώργιος Παπανδρέου) μιλάνε για 40.000 περίπου κρατούμενους, το διάστημα από τα μέσα του 1947 μέχρι τις αρχές του 1950, ενώ οι ίδιοι οι κρατούμενοι ανεβάζουν τον αριθμό σε πάνω από 100.000, για το συνολικό διάστημα λειτουργίας του στρατοπέδου (1947-1957).

β) Η έκταση και η ένταση των ατομικών και συλλογικών βασανιστηρίων. Ξεκινώντας από καψόνια και στερήσεις το 1947, πολύ γρήγορα το στρατόπεδο εξελίσσεται σε ένα σύστημα οργανωμένου βασανισμού, σωματικού και ψυχολογικού. Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο μηχανισμός καταπίεσης στελεχώνεται, σε μεγάλο βαθμό, από «ανανήψαντες», πρώην κρατούμενους.

γ) Το ότι το στρατόπεδο αποτελεί το μεγαλύτερο έμπεδο του Εθνικού Στρατού, τα χρόνια του Εμφυλίου. Ο περιορισμός στο νησί χιλιάδων «υπόπτων» νέων στερούσε από τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) μια μεγάλη δεξαμενή στρατολόγησης.

Λαμπρινός Γιώργης, “Μακρονήσι. Το αμερικανικό Νταχάου στην Ελλάδα”, Εκδοτικό “Νέα Ελλάδα”, 1949

δ) Ο κεντρικός ρόλος τον οποίο καταλαμβάνει η Μακρόνησος στην κρατική προπαγάνδα. Το νησί επισκέπτονται το βασιλικό ζεύγος, υπουργοί, ανώτατοι στρατιωτικοί, ιεράρχες, καθηγητές πανεπιστημίου και διανοούμενοι, έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι, πρεσβευτές, οι οποίοι εκδηλώνουν τον ενθουσιασμό τους για το επιτελούμενο έργο. Ταυτόχρονα, πραγματοποιούνται παρελάσεις «ανανηψάντων» στην Αθήνα, μια μεγάλη έκθεση στο Ζάππειο, εκδόσεις κ.ά. Η Μακρόνησος αναγορεύεται, έτσι, σε εθνικό σύμβολο και πρότυπο για τον αντικομμουνιστικό αγώνα, με διεθνή εμβέλεια.

ε) Το γεγονός ότι όσο γίνονται γνωστά τα βασανιστήρια (διαδικασία που κορυφώνεται το 1950 με τη μεγάλη εκστρατεία της εφημερίδας Μάχη), η Μακρόνησος μετατρέπεται και σε εμβληματικό αρνητικό σύμβολο. Μετά τον Απρίλιο του 1950, με την άνοδο στην εξουσία της κεντρώας κυβέρνησης Πλαστήρα, η Μακρόνησος, σταδιακά, μετατρέπεται σε σύμβολο του ακραίου βασανισμού, σωματικού και ψυχικού («κολαστήριο», «νέο Νταχάου»), όχι μόνο στον αριστερό, αλλά ευρύτερα στον δημόσιο λόγο.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Πολυμέρης Βόγλης, Στρατής  Μπουρνάζος, «Στρατόπεδο Μακρονήσου 1947-1950. Βία και προπαγάνδα», στο Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα,  ενότητα Δ΄: Ανασυγκρότηση, Εμφύλιος, Παλινόρθωση, 1945-1952, επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ, τόμ. Δ2,  Βιβλιόραμα, Aθήνα 2009, σ. 51-81.

Φίλιππος Ηλιού, «Η μνήμη της ιστορίας και η αμνησία των εθνών», στο Ψηφίδες ιστορίας και πολιτισμού του εικοστού αιώνα, Πόλις, Αθήνα 2007.

Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, 2 τόμοι, Δωρικός, Αθήνα 1986 [α΄ έκδ.: 1966].

Αντώνης Φλούντζης, Στο κολαστήριο της Μακρονήσου,  Φιλιππότης, Αθήνα 1984.